Tilewbergen Jumamuratov
Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı Tilewbergen Jumamuratov 1915-jılı 27-dekabrde Moynaq rayonınıń Aqdárya awılında tuwılǵan.
1937-jılı muǵallimler tayarlaytuǵın bir jıllıq kurstı pitkergennen keyin, awılda muǵallim bolıp islegen. 1942-1945-jılları Moynaq rayonlıq gazetasında redaktor lawazımın atqarǵan. 1948-jılı Tashkent mámleketlik universitetin sırttan oqıp pitkergen.
1951-jıldan baslap 1981-jilǵa shekem Respublikalıq gazetalarda, «Ámiwdárya» jurnalında, «Qaraqalpaqstan» baspasında, Qaraqalpaqstan radio esittiriw hám telekórsetiw komitetinde,Jazıwshılar awqamında ádebiy xizmetker, bólim baslıǵı, redaktor, ádebiy keńesshi lawazımlarında jumıs islegen. T.Jumamuratov bala waqtınan baslap xalıq awızeki dóretiwshiligi menen jaqınnan tanıs bolǵan, kóp ǵana xalıq erteklerin, qosıqların, ápsana, ańızlardı, dástanlardı ıqlası menen úyrengen. Folklorǵa bolǵan bul qızıǵıwshılıq onıń ádebiy talantın oyatadı. Ol qaraqalpaq ádebiyatı tariyxındaǵı kórkem ádebiyattıń barlıq janrlarında qálem terbetken haqıyqıy sóz sheberi. Onıń kóp ǵana poemaları, ásirese, satiralıq dóretpeleri, ocherkleri hám gúrrińleri, poemaları, dástan hám pyesaları kópshilikke keńnen málim. T.Jumamuratovtıń shıģarmaları ózbek, qazaq, orıs tillerine awdarıldı.
T.Jumamuratov túrkiy tilles xalıqlar ádebiyatı wákilleriniń dóretiwshiligi menen keńnen tanıs bolǵan. Ol ózi eski arab, parsı jazıwlarınan da málim dárejede xabardar edi. Usıǵan baylanıslı ol Omar Hayyamnıń rubayların parsı tilinen qaraqalpaq tiline awdardı. Sonday-aq Áliysher Nawayı, G.Toqay, A.S.Pushkin hám t.b. dóretpelerinen de awdarmalar isledi.
T.Jumamuratovtıń dáslepki qosıqları 30-jıllardıń ekinshi yarımında rayonlıq, respublikalıq gazetada járiyalandı. Shayırdıń «Júrek muhabbatı» (1956), «Doslıq» (1959), «Meniń zamanlaslarım» (1962), «Tolqında» (1970), «Káramatlı tulģa» (1974), «Tańlamalı shıģarmaları» (1967), shıǵarmalar jıynaǵınıń eri tomlıǵı (qoui, 1980), «Túrli ótkeller» (1983) toplamları baspadan shıqtı.
1972-jılı T.Jumamuratov «Tolqında» atlı toplamı ushin Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıǵınıń laureatı boldı.
DOS MEHRIBAN ISHINDE
Keldim túrkmen eline,
Sháwketi-shán ishinde,
Otırǵızdı tórine,
Bes júz miyman ishinde,
Boldım Kaspiy jaǵında,
Periwzanıń baǵında,
-Shánli Nebitdaǵında,
-Qutlı mákan ishinde.
Kórdim onda gúlbaǵtı,
Altın tolı topıraqtı,
Sháhár ashqan qushaqtı,
Gúl shólistan ishinde.
Boldım Qızıl-arbatta,
Ǵalı toqıw ǵayratta.
Aqıl-óner barmaqta,
Qız hám jawan ishinde.
Xúr Qazanjıq jaqları,
Báhárdannıń baǵları,
Tulpar arǵımaqları,
Belli jáhán ishinde.
Úristemdey qarıwlı,
Túrikmen ǵardash-er uǵlı.
Kórdim sansız Góruǵlı,
Márt arıslan ishinde.
Manlayınan ter tókken,
Ozıp ótken ertekten,
Qırq mıń jıllıq jol shekken,
Qırq jıl dáwran ishinde.
Ózbek, qaraqalpaqtı,
Súyer hámme ardaqlı.
Hárkim júzmıń dos taptı.
Túrkmen doǵan ishinde.
Til doslıq lep sayradı,
Kórsem júrek aynanı.
Muhabbatım qaynadı,
Dos mehriban ishinde.
Ullı sovet watanı,
Biradarlıq mákanı.
Kórsin dúnya insanı,
Jer hám aspan ishinde.
1967-jıl may.
ATLÍ QÍZLARDÍŃ QUTLÍQLAWÍ
Jorǵa minip, at kekilin taradıq.
Xosh kelipsiz xorezmli doslarım,
Keledi dep jollarıńa qaradıq,
Xosh kelipsiz xorezmli doslarım.
Ǵáziyneni tastırdıńız altınnan
Kórgen sayın doslıq júrek balqıǵan,
Qızǵın sálem qaraqalpaq xalqımnan
Xosh kelipsiz xorezmli doslarım.
Jan dep qatnasamız arjaq-berjaqqa,
Pitken shaqadaymız jalǵız daraqqa,
Qanıńız qatısqan qaraqalpaqqa,
Xosh kelipsiz xorezmli doslarım.
Biriń-dayı bolsa, birińiz, — jiyen.
Biriń-quda bolsa, birińiz kúyew.
Tar zamanda birew birewge súyew,
Bolǵan edik xorezmli doslarım.
Tulpar minip uzaqlarǵa shabamız,
At ústinde tınbay dabıl qaǵamız,
Apa-sińli, ini, qurdas, aǵamız,
Xosh kelipsiz xorezmli doslarım.
Tatıw qońsı, ómir sherik aǵayin,
Húrmet penen qollarıńnan alayın,
Sizler, bizler-Arıslan menen Gúlayım,
Xosh kelipsiz xorezmli doslarım.
Aralańız Qaraqalpaq ellerin,
Mákanım dep sayran etiń keń jerin.
Sizler ushın bárha ashıq tórlerim,
Xosh kelipsiz xorezmli doslarım.
1968-jıl, mart.
SÁLEM
(Tuwısqan Gurev oblastınıń miynetkeshlerine)
Qırǵa keldim tartıp búgin duz nesip,
Aral, Kaspiy aralıǵı bir besik,
Qazaq penen qaraqalpaq egiz ul,
Diydarlastıq quwanıshta gezlesip.
Bizden qızǵın sálem bolsın xalayıq!
Zarlı ómir izde qaldı qarayıp,
Shad zamannıń tárezisi ólshesin,
Ótkendi de azlap eske alayıq:
Ne kórmedik tuwılǵansha azat kún,
Mıń-mıń jıllap húkim súrip azap muń.
Jol azabı-gór azabı» dep ketken
Babaları qaraqalpaq,qazaqtıń.
Qayǵı jeli oqtay tiyip basınan,
Musallattıń awır júgin tasıǵan,
„Ǵarǵa adım jer basarına muń bolıp»,-
Babalarım qartayıptı jasınan.
Ońǵa-solǵa mıń san soqpaq ótedi,
Adastırǵan alǵan menen tóteni,
Gezlesipti jalaqlasqan uw jılan,
Ya bolmasa jaw qasqırdıń keteǵi.
Salıp basqa jazı duzaq, qıs qurıq,
Jut jawdırǵan qarlı boran, ızǵırıq.
Jaz kúninde ottay qızıp hawası,
Jalın shashqan áydarhaday ısqırıp.
Túye eken sol zamannıń keligi,
Átteń, ol da bay, mırzalar serigi.
Kóshten qalıp, ash qasqırǵa jem bolǵan,
Túyesi joq arıwlardıń óligi.
Mushkil bolıp taw tóbeden ótpegi,
Buwın talıp, hal dármanı jetpedi.
Tuwıp ósken ata mákán el jurtın,
Qıynalsa da hesh kim taslap ketpedi.
Bir súrmesten ushqır polat jorǵanı,
Báriniń de ishte ketti ármanı.
„Urpaqlardıń bir dártine jarar» dep,
Baytaq jerin jawlarınan qorǵadı.
Qazaq penen qaraqalpaq babası,
Saqlap kelgen ini menen aǵası.
Million jılǵı uyqısınan oyandı,
Kaspiy menen Aral teńiz arası.
Eki eldiń miyribanlıq júregi-
Áwelden aq palday tatıw, bir edi.
Bugingi kún taw silkintken ǵayratı,
Altın dápter tariyxına kiredi.
Rus aǵay kúsh tolqının basqarıp:
Batırları tawdı tildi tas jarıp
Ómir boyı baǵınbaǵan sur dala,
Basın iydi aybatınan jasqanıp.
Keldi meniń qaharmandı maqtaǵım,
Til jetkendey sulıw sózler tappadım.
Ata mákán Ústirt penen Astırtım,
Ashıp berdi ǵáziyneniń qaqpaǵın.
„Barsa kelmes» ólim menen shártlestey,
Jan ómirin jazdırmadı short kespey,
Búgin kórsem aynalası nur ómir,
Barǵan adam qıyıp taslap ketpestey.
Kaspiy, Aral, Ámiw, Jayıq arasın,
Kórmegenler endi kelip qarasın,
Júzlep jańa qala tiklep boyların,
Ashayın dep turǵan joqpa qulashın.
Baxıt órlep, kókke jetti qolımız,
Siz de biz de quwanıshqa tolımız.
Eki xalıq júregindey jalǵasıp,
Jer jańǵırtar bekkem polat jolımız.
Baǵ jayqalar sháhárlerde kúsh ósip,
Stanoklar altın menen mıs kesip,
Siziń salǵan jolıńızdıń ustinen
Zuwlap óter teplovozlar kisnesip
Oktyabrden kuwat bergen qanatqa,
Jeńislerdi aytıw qıyın sanap ta,
Bir tilegim — qaraqalpaq eline,
Doslarımız barıp tursın qonaqqa.
Parq etpeydi endi joldıń uzaǵı,
Ustirtte de ómir qaynap qızadı,
Sheriklesip toy-mereke shadlıqta,
Dáwran súrer qaraqalpaq, qazaǵım.
Alǵım keler betlerińnen suyip men,
Zamanıma kóz tasladım biyikten,
Qonaq kelip qut ornadı elime,
Máskew, Tashkent, Ashxabadtan, Kievten.
Teplovozlar jıynay bersin bar kúshin,
Quwanıshtıń barlıǵına xalıq ushın,
Mıńsan iret jırlasam da kóp emes,
Partiyaǵa júregimniń alǵısın!
1968-jıl
SAZ
Búlbilgóya bolıp atırıp tańdı,
Júrekti jaylaǵan túrkmenniń sazı,
Qıyalǵa keltirip neshshe zamandı,
Efirde jańlaǵan túrkmenniń sazı.
Priemnikti tawlap,qoydım qasıma,
Sesleri parq etpes joldıń dashına,
Toqtamay eliniń shegarasına,
Álemdi sharlaǵan túrkmenniń sazı.
Barmaqlar oynatqan duwtarldıń tarın,
Arttırmaqta júregimniń qumarın.
Ótken ashıqlardıń qayǵılı zarın,
Bayan áylemekte túrkmenniń sazı.
Hawada jarısar esken jel menen,
Kúni-túni sırlasadı el menen,
Qosılǵanda shiyrin — sheker til menen,
Bárshe el tıńlaǵan túrkmenniń sazı. —
Onda bar Káspiydiń asaw tolqını,
Onda Qaraqumnıń otlı jalını.
Gúllengen turmısın aytar xalqınıń,
Júregime ayan Túrkmenniń sazı.
1957-jıl may.
Eski xat.
Abatbay Kirkabakov:
Málika, sálem! Ózіńe Tіleubergen aǵanıń 1978-jılı qazaqtıń kórnektі aqını Ǵafu Qayırbekovke arnap jazǵan óleńіn joldap otırmın. Qabıl al.
TASI BERSІN JÍRLARÍŃ
Jurtqa málіm aqınsıń,
Menіń de sol – tіlegіm.
Júregіme jaqınsıń,
Jastayıńnan bіlemіn.
Sóytіp senіń sırıńnan,
Sóz tıńdadı ul-qızdar.
Jımıńdadı jırıńnan,
Kóktegі san juldızdar.
Jırlarıń bar ekpіndі,
Intasınday xalıqtıń.
Petefi, Bayron, Pushkindі…
Óz jurtıńa tanıttıń.
Eluge kep qaldıń ba,
Jırda dúldúl jorǵasıń.
Bar úmіtіń aldıńda,
Sózіń beyne qorǵasın.
Sharla ómіr qırların,
Shattandırıp bіzdі asa.
Tasi bersіn jırlarıń,
Jasa іnіm, júz jasa!
Tіlewbergen Jumamuratov,
Ózbek SSR-і men Qaraqalpaqstan ASSR-nıń xalıq aqını ( «Tulpar jırdıń dúbіrі (Ǵafu Qayırbekov turalı estelіkter)» kіtabınan. Almatı. «Bіlіm» baspası. 210-bet)