Bir-biri menen tuwısqan bolıp jasap kiyatırǵan túrkiy xalıqlar arasında ózbek, túrkmen hám qaraqalpaq milletleri áyyemgi zamanlardan beri óz-ara jaqın qońsıshılıq qatnasıqların jolǵa qoyǵanlıǵı menen ajıralıp turadı. Bir dáryadan suw ishken, milliy qádiriyatları, mádeniy ótmishi, milliy úrp-ádetleri de únles bolǵan bul milletlerdiń ádebiy turmısındaǵı ózgerisler bir-birine jaqın hám sonıń menen birge ayırım ayırmashılıqları menen individuallıq payda etedi. Insan qálbiniń eń názik kórinislerin, adam qálbinde keshetuǵın sezimlerdi obrazlı túrde sáwlelendiretuǵın kórkem ádebiyat, usı ádebiyattıń xalıqlar arasındaǵı doslıq kópiri tımsalında óz-ara uqsas tárepleri kózge taslanadı. Bunday únleslik milliy ádebiyatlar tiykarında kórkemlik penen talqılanǵan ádebiy temalardıń ulıwmainsanıylıq pafosında ayqın seziledi.
Ayrıqsha atap ótiw kerek, XX ásir aqırındaǵı ǵárezsizlik hádiysesi kórkem dóretiwshilik tarawında hár bir milletke ózligin ańlaw, tariyxın tereń úyreniw, keleshegine úmit penen qaraw sıyaqlı biybaha qádiriyatlarǵa jol ashtı. Ózbek, túrkmen hám qaraqalpaq ádebiyatı aldında óz talantlı wákilleriniń dóretiwshilik ónimi menen dúnya ádebiyatınıń úlken ǵáziynesine múnásip úles qosıwı ushın imkaniyat payda boldı. Házirgi waqıtta, bul milliy ádebiyat wákilleriniń dóretiwshiliginde dúnya ádebiyatı tájiriybelerinen úyreniw, ayırım kórkem dúrdanalardı awdarıw hám olardan tásirleniw belgileri de baqlanadı. Ózbek, túrkmen hám qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ádebiy baylanıslar hám olardıń uqsas táreplerin salıstırmalı izertlew barısında bul jaǵdayǵa kóplegen mısallar tabıldı.
Tili, mentaliteti óz-ara jaqın, uqsas xalıqlar arasındaǵı doslıqtı kúsheytiwde kórkem ádebiyat ta úlken rol atqaradı. Sonıń ushın doslıq tuyǵısı ádebiyattan baslanadı, desek qátelespeymiz. Bizge belgili, ádebiyatlar arasında júz beretuǵın jańalanıw hám ózgerisler bir-birine jaqın yamasa uzaq bolıwına qaramastan talantlı dóretiwshilerdiń jańasha jol izleniwleriniń nátiyjesi bolıp esaplanadı. Házirgi waqıtta ádebiy qubılıstıń genetikalıq tuwısqanlıǵı, tásirleniwi, yaǵnıy basqa jazıwshılardıń óz-ara qarım-qatnası hám bul processte kimdendur bir nárseni úyreniw júzege shıǵadı. Túrkiy tuwısqan xalıqlar ádebiyatı uzaq tariyxıy dáwirlerden berli óz-ara tıǵız ádebiy baylanıslar sebepli biri-biriniń ádebiy ortalıǵında júz bergen hádiyselerden, biybaha ádebiy dúrdanalardıń mazmun-mánisinen xabardar bolıp keledi. Usı jerde Áliysher Nawayı dóretiwshiliginiń bulaǵınan Maqtımqulı hám Berdaq sıyaqlı shayırlardıń suw ishkenin, hár eki shayır da túrkiy ádebiyattıń genial danasınıń dóretiwshiliginen tásirlengenin ayrıqsha atap ótiw kerek. Ádebiyat tariyxına názer taslaǵanda Áliysher Nawayınıń túrkmenler menen doslıq qatnasıqta bolǵanı, shayırdıń «Májolis un-nafois» atlı shıǵarmasında túrkmen shayırları haqqında bir qansha maǵlıwmatlar keltirilgen. Sonıń menen birge shayır Maqtımqulı Pıraǵıy óziniń «San bolsam» atlı qosıǵında:
Damganıda yórgen ussat Novayı,
“Char divanı ”, “Perxat-Shirin” zıbanı,
Zaxreddin Babur, “Mizan-ovzanı,
Gashlarına barıp men Mejnun bolsam.
– dep, ózbek xalqınıń XV ásir milliy ádebiyatınıń wákili Áliysher Nawayını óziniń ruwxıy ustazı dep esaplaǵan hám oǵan “Ustaz Nawayı” dep, múrájat etken.
Yamasa, Ózbekstan xalıq shayırı A.Aripov:
Shoir ukam, o‘qi Maxtumqulini,
Hikmatga yugrulgan pand-u-nasihat
G‘animat demish u umr yulini
Ha, umr o‘tkinchi umr g‘animat, –
qosıǵında Maqtımqulı poeziyasınıń mánis-mazmunı ulıwmainsanıylıq máselelerine baǵıshlanǵanı, danalıqqa suwǵarılǵanı hám búgingi kúnde de jaslarımız ushın tárbiya mektebi bolatuǵının bildiredi.
Sonlıqtan túrkiy xalıqlar, sonıń ishinde, ózbek, túrkmen, qaraqalpaq xalıqlarınıń ádebiy baylanıslarınıń tariyxı tamırları erte dáwirlerden baslanadı. Túrkiy xalıqlar folklorına itibar qaratqanımızda, bárinen burın, xalqımızdıń materiallıq emes mádeniy miyrası esaplanǵan folklor shıǵarmalarında da uqsaslıq baqlanadı. Xalıq eposları, dástanlar, naqıl-maqallar, ráwiyat, ápsanalar hám basqa da shıǵarmalarda da túrkiy xalıqlarǵa tán milliy ózgeshelikler sáwlelendirilgen bolıp, olarda tema, syujet, motiv hám basqa da táreplerden ulıwma uqsaslıq baqlanadı. Sonlıqtan ózbek, túrkmen hám qaraqalpaq ádebiy baylanıslarınıń tariyxıy tamırların usı folklordan izlew kerek dep oylaymız. Sebebi, túrkiy xalıqlardıń erte dáwirlerde turmıs tárizi uqsas sharayatta jasaǵanlıǵı sebepli olardıń mádeniyatında, ádebiyatında uqsaslıq bar. Hár qanday milliy ádebiyattaǵı jańalanıw qubılısı dástúrler negizinen ósip shıǵadı hám ǵalabalasadı. Kórkem ádebiyat hám forma, hám mazmunı boyınsha dáwirler ótken sayın ózgerip, jańalanıp baradı. Házirgi dástúrlerdi tereń ózlestirmey turıp poetikalıq jańalanıwǵa erisip bolmaydı. Usı mánide zamanagóy ózbek, qaraqalpaq hám túrkmen shayırlarınıń poeziyasında Shıǵıs klassikalıq ádebiyatındaǵı poeziyalıq formalar mazmun jaǵınan jańalandı. Obyekt milletler ádebiyatındaǵı eń gózzal poeziyalıq úlgiler poeziyalıq forma hám mazmunnıń óz-ara únlesliginen payda bolatuǵını málim boldı. Poetikalıq ózgerisler ózbek, qaraqalpaq hám túrkmen lirikasındaǵı dástúriy kórkem formalar ózbek shayırlarınıń dóretiwshiliginde de dawam etti hám bul qubılıs dástúrlerdiń jańalanıwı hám ádebiy miyrasxorlıq sıpatında ózbek ilimpazları tárepinen hár tárepleme úyrenildi.
Ǵárezsizlik dáwirinde ózbek, túrkmen, qaraqalpaq ádebiy baylanısları máselelerine úlken itibar qaratılmaqta. Sonlıqtan Ózbekstan Respublikası Joqarı bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi janındaǵı Joqarı attestaciya komissiyasınıń ruxsatı menen Joqarı bilimlendiriw mákemelerinde Ilimiy keńesler shólkemlestirilip, onda filologiya tarawında 10.00.06 — Salıstırmalı ádebiyattanıw, salıstırmalı til bilimi hám awdarmatanıw qánigeligi bar. Bul qánigelikte túrkiy hám jáhán xalıqları ádebiyatların salıstırmalı úyreniw, til bilimi hám awdarmatanıw máselelerin salıstırmalı úyreniw maqset etiledi. Bul máseleler Qaraqalpaqstan joqarı oqıw orınları filologiya tarawı Ilimiy keńeslerinde de bar bolıp, ádebiy baylanıslar keńnen izertleniwi itibarǵa alınadı. Sonıń menen birge Qaraqalpaqstanda orta mektepler menen birge akademiyalıq liceylerdiń, kásip-óner kolledjleriniń, sońǵı jıllarda bolsa qaytadan texnikumlardıń islewi, jańa joqarı oqıw orınlarınıń ashılıwı, filologiya boyınsha ilim doktorlarınıń kóbeyiwi, mektep hám joqarı oqıw orınları ushın filologiya boyınsha oqıw ádebiyatlarınıń 7 tilde basıp shıǵarılıwı ádebiyatlar aralıq ádebiy baylanıslardıń búgingi ósiw, rawajlanıw dárejesin támiyinleydi.
Ilimiy-texnikalıq rawajlanıw, filologiya iliminiń rawajlanıwı ádebiy baylanıslar tarawında da jańa máselelerdi payda etedi hám olardı sheshiw wazıypaların alǵa qoyadı.
Qubla Aralboyı ádebiy baylanısları boyınsha maǵlıwmatlardı jıynaw, tolıqtırıw, jańalap barıw, ádebiy baylanıslardı izertlegen ilimpazlardıń bibliografiyalıq katalogın jaratıw, ádebiy baylanıslar boyınsha arnawlı ilimiy-izertlew jumısların alıp barıwdı talap etedi. Ásirese, házirgi waqıtta Qubla Aralboyı ádebiy baylanısları máselelerin ilimiy seminarlarda, arnawlı ilimiy ánjumanlarda kórip shıǵıw, belgili bir sheshimlerdi qabıl etiw máseleleri ele de kún tártibinde bolıwı zárúr.
Baspasózde, respublikalıq gazeta hám jurnallarda Qubla Aralboyı ádebiy baylanısı mashqalaların járiyalaw, olar boyınsha pikir alısıwlardı, dodalawlardı shólkemlestiriw, tájiriybeli pedagog filologlardıń usı máselelerde belsene qatnasıwına itibar qaratılıwı jaqsı nátiyjeler beretuǵını anıq.