Ibrayım Yusupov
XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń ideya-tematikalıq, janrlıq hám kórkemlik jaqtan hár tárepleme bayıp, rawajlanıwına salmaqlı úles qosqan elimizdiń belgili shayırı Ibrayım Yusupov bolıp tabıladı. I. Yusupovtıń poeziyası Ózbekstan xalıq shayırı Zulfiya Israilovanıń sózi menen aytqanda: «Qaraqalpaq hawazı» bolıp xalqımızdıń júreginen tereń orın aldı.
- Yusupov 1929-jılı 5-mayda Shımbay qalasına jaqın jerdegi Azat awılında óz dáwiriniń ziyalı adamlarınıń biri Yusup axunnıń shańaraǵında dúnyaǵa keledi. Ol 1949-jılı Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutın tamamlap, usı institutta oqıtıwshı bolıp islep qaladı. 1961-62-jılları «Ámiwdárya» jurnalınıń bas redaktorı, 1962-65-jılları N. Dáwqaraev atındaǵı tariyx, til hám ádebiyat institutında ilimiy xızmetker, bólim baslıǵı, 1965-80-jılları Qaraqalpaqstan jazıwshılar awqamınıń baslıǵı, 1980-85-jılları «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasınıń bas redaktorı, bunnan keyingi jıllarda Respublikalıq paraxatshılıqtı qorǵaw qorınıń, Respublikalıq ruwxıy hám aǵartıwshılıq orayınıń baslıǵı wazıypalarında isledi. I. Yusupov 1956-jıldan baslap Jazıwshılar awqamınıń aǵzası bolǵan. Shayır túrli tarawlarda xızmet etiwine qaramastan, dóretiwshilik miynet onıń ómir jolınıń ajıralmas bólegi boldı. Ol ózi jasaǵan zamanda qanday jańalıqlar bolsa, olardı lirikalıq, liro-epikalıq, dramalıq hám prozalıq shıǵarmalarında keńnen sáwlelendirip keldi. Shayırdıń qaraqalpaq, ózbek, qırǵız, túrkmen, rus tillerinde qırqqa jaqın qosıqlar hám poemalar toplamları basılıp shıqtı. Onıń «Baxıt lirikası» (1955), «Kúnshıǵıs jolawshısına» (1959), «Oylar» (1960), «Jeti asırım» (1961), «Dala ármanları» (1966), «Zaman aǵımı» (1968), «Kewil kewilden suw isher» (1971), «Tumaris hám basqa poemaları» (1974), «Yosh» (1977), «Dáwir samalları» (1982), «Alasatlı dúnya bul» (1987), «Duzlı samallar» (1988), «Kewildegi keń dúnya» (1989), «Úmit jaǵısı» (1990), «Begligińdi buzba sen» (1995), «Ómir, saǵan ashıqpan…» (1999), «Hár kimniń óz zamanı bar» (2004), «Tańlawlı shıǵarmalarınıń eki tomlıǵı» (1978, 1979, 1992) sıyaqlı poeziyalıq toplamları basılıp shıqtı. Gúrriń hám osherkler jıynaǵı «Ǵarrı tuttaǵı gúz» degen atama menen 1963-jılı arnawlı kitap bolıp basıldı. I. Yusupovtıń ádebiyat, mádeniyat tarawında islegen ullı xızmetleri joqarı bahalanıp, «Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen mádeniyat xızmetkeri», «Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı» húrmetli ataqları berildi. Ol Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń, Hámid Álimjan atındaǵı jazıwshılar sıylıǵınıń laureatı boldı. «Miynet qızıl bayraq», «Xalıqlar doslıǵı», «El-jurt húrmeti» ordenlerine hám 1999-jılı «Húrmetli professor» dárejesin alıwǵa, al 2004-jılı «Ózbekstan Qaharmanı» degen húrmetli ataqqa miyasar boldı.
- Yusupov Qaraqalpaqstan Respublikası Gimniniń avtorı, I. Yusupov dúnya xalıqları shayırlarınıń qosıqların qaraqalpaq tiline awdardı. Bul awdarmalar «Máńgi bulaqlar» (1985) degen atama menen basılıp shıqtı. Dramaturgiya janrına da salmaqlı úles qosıp «Qırq qız», «Ómirbek laqqı» dramaların jazdı. Qaraqalpaq saxnasında birinshi márte opera janrında «Ájiniyaz» librettosın jazǵan hám Ájiniyaz obrazın dóretken I. Yusupov boldı.
Shayırdıń «Watan» dep atalǵan eń dáslepki qosıǵı 1946-jılı «Qızıl Qaraqalpaqstan» gazetasında basılıp shıqsa, eń dáslepki «Joldas muǵal lim» poeması 1949-jılı pedagogikalıq instituttı pitkeretuǵın jılı 20 jasında jarıq kóredi. Bul poema onı keń jámiyetshilikke talantlı jas shayır sıpatında tanıtıwǵa hám shayırlıq dep atalǵan mashaqatlı hám lázzetli kásipke baǵdarlawǵa sebepshi boldı. Birinshi qosıqlar jıynaǵı «Baxıt lirikası» 1955-jılı basılıp shıqtı. Usı jıllardan baslap ullı talant iyesi 60 jılǵa shamalas ómirinde qosıq arqalı xalqımızdıń júregine jol tawıp, zamanlaslarınıń kewil-kúyin, arzıw-ármanların, qayǵısı menen quwanıshın, keleshekke bolǵan umtılıwları menen joqarı adamgershilikli pazıyletlerin tınımsız jırlawǵa hasla jalıqpadı.
Shayırdıń dáslepki jılları jazılǵan «Heshqashan», «Shıbıǵı sınsa shınardıń» lirikalıq qosıqlarınıń mazmunınan zamanımızdıń áhmiyetli máseleleriniń biri bolǵan paraxatshılıq, tınıshlıq temalarınıń sóz etilgenligin kóremiz.
Shayırdıń «Awıl, awıl», «Tallı jaǵıstaǵı eske túsiriwler», «Tal bolıptı talları» poeziyalıq dóretpelerinde kindik qanı tamǵan tuwılǵan jerin jer jánneti dep biledi hám onı kúnshıǵıs jolawshısına tanıstırıwda «Tallı jaǵıs-tuwǵan mákanım, onda jurt tań qalǵanday ayrıqshalıq bar dep ayta almayman, biraq ol jaǵalawlar maǵan elege deyin jer jánneti sıyaqlı kórinedi» — dep jazadı hám usı pikirin óziniń «Tuwılǵan jer» qosıǵında poetikalıq qatarlar menen sıpatlap beredi:
Shayırdıń «Berdaqtıń duwtarı» hám «Sahra búlbúline» qosıqları klassikalıq ádebiyatımızdıń maqtanıshı bolǵan Berdaq shayırǵa arnap jazıladı hám ullı shayırdıń qol jetpes talantı maqtanısh sezimleri menen jırlanadı.
- Yusupov «Ayt sen, Ájiniyazdıń qosıqlarınan» qosıǵında ullı sóz zergeriniń táǵdiri hám qosıqları muhabbat hám ashıqlıq, ayralıq hám hijran azabınan dóretilgenligin, ásirese, shayırdıń muhabbattı hám ana Watandı ulıǵlawdıń asqan sheberi bolǵanlıǵın maqtanısh sezimleri menen oǵada tásirli súwretleydi:
- Yusupovtıń «Seksewil» qosıǵında da shól daraǵı seksewil obrazı usınday sıpatlı belgileri menen ajıralıp turadı. Shayır usı janlı tábiyattıń ózinsheliginen xalqımızdıń mártlikke hám shıdamlılıqqa tolı ómirin kóz aldımızǵa janlı elesletedi. I. Yusupovtıń kópshilik lirikalıq qosıqlarında filosofiyalıq mazmunnıń kúshli berilgenligi bayqaladı. Onıń «Kewil kewilden suw isher» qosıǵında adam kewliniń oǵada názik ekenligi, hátteki, insandı qorshaǵan janlı hám jansız tábiyattıń da adam balası sıyaqlı biri ekinshisiniń izzet húrmetine, mehrine, itibarına mútáj ekenligi óz ara salıstırılıp súwretlenip, juwmaq jasaladı:
Shayırdıń «Tuwısqanlıq» qosıǵınıń ideya-tematikasında da qanı, janı, tili hám dini bir-birine jaqın bolıp qoymastan, tariyxı menen mádeniyatı hám úrp-ádet, dástúrleri de jaqın bolǵan xalıqlardıń tuwısqanlıq qatnasları joqarı ulıǵlanıp jırlanadı:
«Aral elegiyaları», «Bul jer ele zor boladı», «Bazar jolında», «Korrupciya», «Begligińdi buzba sen», «Anemiya», «Tırnalar», «Alıs áwladlarǵa», «Boranlı keshte», «Bayıwlıǵa» «Súmelek qaynatqan jeńgeyge», «Korabller qoyımshılıǵındaǵı eles» h.t.b. qosıqlarınıń ideya-tematikasında búgingi ekologiyalıq mashqalalar menen birge ekonomikalıq, jáne de, sociallıq máselelerdi de tereń túsingen lirikalıq qaharmannıń kewil-keshirmeleri menen jaqınnan tanısamız. Shayır «Boranlı keshte» qosıǵında qıs ayınıń boranlı keshinde adam zattan mehir kútip kelgen janlı janıwarlarǵa qarsı islegen jawızlıq háreketleri ashınarlı jaǵdayda súwretlenedi.
«Úmit jaǵısı» (1990) kitabına kirgen «Tırnalar» qosıǵında janlı tábiyattıń sulıw hám erke qusı tırnalardıń suwı qaytqan dáryası menen teńizin taslap ketiwi shayırdı úlken táshwishke saladı hám shayır bul haqqındaǵı ruwxıy keshirmelerin monolog formasında jetkeredi.
Qosıq sońında insan balasınıń qanday qıyın jaǵdayda qalsa da, tırna sıyaqlı tuwılǵan jeri menen ana Watanın taslap ketpesten, sadıq qalatuǵının kewil tuyǵılarınan ótkerip tereń uqtırmaqshı boladı:
Shayır «Bayıwlıǵa» qosıǵında da ekologiyalıq apatshılıqtıń sebebinen qulazıp qalǵan awıllardı, qutı qashqan tábiyattı, adamlar táǵdirin salıstırmalı usılda sáwlelendiredi.
«Korabller qoyımshılıǵındaǵı eles» qosıǵında da, búgingi kúni bar baylıǵınan ayırılıp, qutı qashıp ashınarlı jaǵdayǵa túsken teńizdiń qulazıǵan kelbeti dál súwretlengenligin kóremiz:
Zamanı menen teń ayaq qosıp jasaǵan shayırdıń «Jańa ásirge», «Túrk ulısına», «Prezident», «Mustaqıllıq maydanınan ótkende» h.t.b. qosıqlarında jańa ásirdi hám ǵárezsiz zamandı úlken quwanısh penen kútip alǵan talant iyesiniń hawazı sezilip turadı.
Házirgi dáwir qaraqalpaq ádebiyatında epikalıq janrdıń rawajlanıwında I. Yusupovtıń «Joldas muǵallim», «Eski fontan ertegi» «Akaciya gúllegen jerde», «Aktrisanıń ıǵbalı», «Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq», «Dala ármanları», «Tumaris», «Qaraqalpaq haqqında sóz» «Búlbúl uyası», «Máńgi bulaq», «Watan topıraǵı», «Mámelek oy», «Poseydonnıń ǵázebi» sıyaqlı birneshe poemaları ayrıqsha orın tutadı.
Shayırdıń «Tumaris» (1970) poeması tariyxıy adamlar temada jazılǵan shıǵarma. Onıń qaharmanları tariyxta bolǵan adamlar.
Poemada áyyemgi massagetler patshası Tumaristiń mártlikke tolı ómirin ashıwda xalıq arasında júrgen ańız-ápsanalar menen birge áyyemgi grek tariyxshısı Gerodottıń «Tariyx» kitabında jazılǵan tariyxıy ápsanalıq materiallardan sheberlik penen paydalanadı. Poemanıń juwmaǵında Tumaris massagetler aldında bergen antın orınlap, óz jawı Qayqısıraw menen bolǵan sawashta jeńiske erisedi hám onı óltirip, tirisinde qanǵa toymaǵan kózlerin qan tolı meske saladı hám óz urısına juwmaq jasaydı.
- Yusupov dramaturgiya tarawında xalıq dástanı tiykarında Á.Shamuratov tárepinen jazılǵan «Qırq qız» pyesasın 1965-jılı qayta islep tamashagóylerge sawǵa etti. Sonday-aq, shayır xalıq awızeki dóretpelerine súyenip «Ómirbek laqqı» (1971) hám «Ájiniyaz» operasınıń librettosın (1973) dóretti.
- Yusupovtıń «Ájiniyaz» operasınıń librettosı (1973) házirgi dáwirdegi dramaturgiya tarawın janrlıq formalar menen bayıtqan hám onıń avtorın sheber dramaturg sıpatında tanıtqan eń jaqsı dramalıq shıǵarması boldı. Bul libretto negizinde kompozitor N. Muxameddinov birinshi qaraqalpaq operasın dóretti hám bul opera 1987-jılı teatr saxnasında qoyıldı.
MEN ABAYDI YADQA BILGEN XALIQPAN
(28-may 1971-jıl, Alma-Atada Abaydıń 125 jıllıq
merekesinde oqılǵan qosıq)
Men Abaydı yadqa bilgen xalıqpan…
Ámiw boyı tuwıp ósken topıraǵım,
Siziń menen bir putaqlas japıraǵım.
Kewlim ashıq — aqshamı joq jarıq tań, —
Men Abaydı yadqa bilgen xalıqpan.
Shıǵıs tawda shıqqan Abay jırları,
Kóp jańǵırtqan qaraqalpaq qırların,
Berdaǵımnıń qosıǵına qosılıp,
Qulaǵıma birge shertken sırların.
Kósh artında asıq oynap jasımda,
Tariyxtan sál keshewillep qalıppan,
Bilim bar dep eskermepmen basında, —
Óleń sózge ózim biraq alıqpan, —
Men Abaydı yadqa bilgen xalıqpan.
Birge bastıq tariyx jolın aqırın,
Qansha uzaq jolı bolsa túyeniń.
«Qaraqalpaqlar — dalanıń bas aqını», —
Dep aytqan ǵoy ullı Shoqan jiyenim.
Baxıt izlep bir qatepke júk basıp,
Babalardıń atı sharshap-shalıqqan.
Dombırańa duwtarım tur juplasıp,
Jırlasqanda jırıńa dım qanıqqan,
Men Abaydı yadqa bilgen xalıqpan.
Mıne búgin baxıt eli dalań tur,
Keń dalanı keneldirgen adam tur.
Jeriń jaqın «jánnet» degen uǵımǵa,
Abay aǵa ańsap ketken zaman bul.
Dilmashsız-aq, qazaqshaǵa qanıqqan.
Kúy tıńlayıq, dombırańdı ala bar.
Sen Abaydıń birer sózın umıtsań,
Men aytayın, kel de mennen sorap al.
Tegimiz bir eris-arqaw shalısqan,
Mıyrım sútin bir emishekten emisken,
Tar qursaqta tay ǵunanday tebisken,
Xanalasım qazaq eli, sharıqlan!
Men Abaydı aǵa tutqan xalıqpan.
SAW BOL, TATARSTAN!
(Tatar ádebiyatı hám iskusstvosınıń Qaraqalpaqstandaǵı kúnleriniń ashılıw saltanatında oqılǵan qosıq)
Qanday jaqsı «nindáy áybát» bolǵan,
Bizdi izlep, tamır quwǵanıń!
At sabıltıp keldiń alıs joldan,
Raxmet saǵan, tuwǵanım!
Kel, murtımdı úykep murtlarıńa,
Bawırıma basıp súyeyin.
Kóp bolǵanbız seniń jurtlarıńda,
Húrmetine bir bas iyeyin.
Sayran etip Qazan artlarında,
Shúráleniń toǵaylarında,
Sabantoyda shábátá ıshqıńda,
Tırmasqanbız baǵanalarda.
Hám súqlanıp Kama boyındaǵı,
Industriya juldızlarına,
Oylaǵanman, qúdiret bar bolsa,
Usı shıǵar dep ózi sirá.
Saqıy Quyash ozal basında,
Nurı túsip, baxıt bergen el.
Dańqlı Volga — Edil jaǵasında,
Shalqıp ǵana dáwran súrgen el!
Raxmet saǵan, seniń júzlerińnen,
Kórdik nurın xalqıń júreginiń.
Átir suwı ańqır kiyimińnen,
Kók shóbińniń, jer jeleginiń.
Írǵalıwın bolıq, buwdaylardıń,
Qaynawların dańqlı Qazannıń,
Qaraǵaylı qalıń toǵaylardıń,
Xosh iyisin, sıldırawların.
Ánkeylerdiń analıq miyrimin,
Sáydash sazın, Toqay jırların,
Kewillerdi máftun etetuǵın,
Edil boyınıń sanduwǵashların.
Alıp keldiń biziń elimizge,
Íshqıńızde janıwımız ushın.
Bir ómirge kewil tórimizde,
Sheshek atıp qalıwıńız ushın!
Turmıs usılay shadlıqqa tolsın,
Shın baxıttıń sulıw bostanı.
Juldızıń bárha joqarı bolsın,
Saw bol, gozzal Tatarstanım!
MEN SÚYEMEN QÍRǴIZDIŃ ALA TAWÍN
Nıq tartıp aq boz úydiń úzik bawın,
Tábiyat toylap atqan gúreń awıl…
Adamzattıń bir biyik ármanınday,
Men súyemen qırǵızdıń Ala tawın.
Kewlimde men Toqtaǵıl, Shıńǵıs bolıp,
Qıyalım gúl teredi bir qız bolıp,
Ala taw, seni kórsem quwanǵannan,
Kete jazlap turaman qırǵız bolıp.
Óytkeni, bul tawlardıń hár tóbesi,
Tuwısqanlıq, doslıqtıń «nar tóbesi».
Jasasın, Ala tawdı biyikletken,
Qırǵızlardıń qol jetpes mártebesi!
Taw berip, ırıs qımızın aqtırar ma,
Ol tawdı ıǵbal nurı jaqtırar ma,
Jer sulıwı, el baxıtı egiz kelip,
Gez kelgenge bul baxıt taptırar ma.
Betondı asaw suwǵa noqta qılǵan,
GES leri toq juwırtqan Toqtaǵuldan.
Jılqısı suwǵa qosa juldız iship,
Qoyları taw bultınday aqtarılǵan.
Tuwısqan el baxıtı zeyin ashıp,
Shıń basında kuyashqa jaqınlasıp,
«Jasasın Jańa zaman, jańa adam!»
Dep baqırǵım keledi kewlim tasıp.
Zamanlarda túrli kóz qaras bolıp,
Ne dáwirler ótpedi talas bolıp.
Ala taw, mıńlap jıllar qırǵız seni
Qorǵaǵan qúdiretlı Manas bolıp.
Tar keshiwde qarsı alıp talay jawdı,
Xalıq tawdan, taw xalıqtan pana tawdı.
Qırǵızdı táǵdir taslap ketkende de,
Qırǵız taslap ketpegen Alatawdı.
Bul tawlar endi kórseń baǵı bostan,
Mángilik baxıt, shadlıq otar basqan.
Tawǵa jaǵıp altın dáwran shamshıraǵın,
Gúrkirey ber, tuwısqan Qırǵızstan!
Alasha suw gúrildep tasar eken,
Atlı qızday sıńqıldap qashar eken,
Ala taw, nege sonsha sulıw desem,
Qırǵız degen sulıw xalıq jasar eken.
Ala taw, sen dúnyada bir ekenseń,
Taw bolıp uyıp qalǵan jır ekenseń.
Qulap ketpey seni qáytip tur desem,
Qırǵızlarǵa súyenip tur ekenseń.
TUWISQANLIQ
Tariyxlarǵa gúwalı sóz,
Hár bir dártke dawalı sóz,
Kiyeli sóz, duwalı sóz:
«Tuwısqanlıq, tuwısqanlıq!»
Ar-namıs, hújdanı sherik,
Malı menen janı sherik,
Tamırında qanı sherik,
Qanalaslı tuwısqanlıq.
Bir oshaqqa ot jaqtırǵan,
Bir jaylawda mal baqtırǵan,
Toy, lazımǵa at shaptırǵan
Ǵarǵa tamır tuwısqanlıq.
Bir tandırǵa nan japtırǵan,
Mútáj zatıńdı taptırǵan,
Biymezgil esik qaqtırǵan
Tuwısqanlıq, tuwısqanlıq.
Ullı rus bawırmanım,
Alǵan istiń awırmanın.
Asqar tawım, menıń janım —
Aybatlı sóz tuwısqanlıq.
Jańa áwladı Berdaqlardıń
Taras dańqın ardaqlar dım.
Baxtın qaraqalpaqlardıń
Bálent etken tuwısqanlıq.
Ózbekti óz aǵam etken,
Ullı baxıt inam etken,
Bir qazanda as demletken
Bawır basqan tuwısqanlıq.
Suwımdı saǵalas etken,
Elimdi aralas etken,
Túrkmenge namalas etken
Ǵardashı kóp tuwısqanlıq.
Qazaqlardı tay soyǵızǵan,
Qırǵızlarǵa qoy soyǵızǵan,
Úy tiktirip, bas qoyǵızǵan
Tuwısqanlıq, tuwısqanlıq.
Lenin jańadan kúsh bergen,
Jaylawǵa keń óris bergen,
Alıp ótken jeńislerden
Qúdiretli kúsh tuwısqanlıq.
Asılǵanda jaw jaǵadan,
Shaqırǵanda ana — Watan,
Tuwılǵanday bir anadan,
Jawǵa shapqan tuwısqanlıq.
Jer qozǵalıp, bolsa apat,
Sháhárlerdi qılsa opat.
Jańa Tashkent bolıp abat,
Qala salǵan tuwısqanlıq.
Dáryanı dáryaǵa qosqan,
Kosmostıń túńligin ashqan,
Bir semya awqamlasqan,
Máńgi jasa, tuwısqanlıq!